“Extractie ook in ruimte uiterste redmiddel”

Dental Tribune ONLINE: dr. Hodapp, kent u veel tandartsen die bij NASA werken?
Dr. Michael Hodapp: De tandartspraktijk van de NASA is gesloten vanwege recente bezuinigingen, dus heeft de NASA geen tandartsen meer in dienst. Astronauten gaan naar hun eigen tandarts en worden door vliegartsen van de NASA gecontroleerd.

Hoe bent u in contact gekomen met NASA?
In 1994 wees een NASA-tandarts me op een vacature voor de zorg voor astronauten en hun families. Ik heb tien jaar bij NASA gewerkt, tot ik in 2004 weer als privétandarts begon. Zo nu en dan word ik om advies gevraagd voor mondzorgkwesties aan boord van het International Space Station (ISS) en over toekomstige verkenningsmissies.

Hoe belangrijk is de mondgezondheid voor astronauten?
Een goede mondgezondheid is van groot belang voor astronauten en gaat hand in hand met de algehele gezondheid. Alle astronaut-kandidaten ondergaan een dentale screening. Als ze eenmaal geselecteerd zijn, wordt van hen verwacht dat ze er een nauwgezette mondhygiëneroutine op na houden en zorg dragen voor een gezonde mond. Het voornaamste doel is preventie. Maar zelfs met de hoogste preventiestandaarden kan in de ruimte een dentaal noodgeval optreden. Een recente analyse van alle medische aandoeningen laat zien dat een dentaal abces de aandoening is die er het vaakst voor zorgt dat iemand het ISS moet verlaten.

De Russische kosmonaut Yuri Romanenko leed twee weken lang ondraaglijke kiespijn tijdens de Saljoe 6-missie in 1978. Wanneer zijn dentale noodgevallen voor het eerst toegevoegd aan het missieprotocol?
Helaas voor Romanenko hadden de Russen destijds geen dentaal noodprotocol. Het Russische ruimteprogramma heeft inmiddels wel voorzieningen getroffen voor dentale noodgevallen.

Tijdens het Amerikaanse Mercuryprogramma waren de vluchten zo kort dat er geen noodzaak was voor een noodprotocol tijdens de vlucht. Preventie was het voornaamste doel. Vanwege de langere tijd in de ruimte tijdens het Geminiprogramma werd een tandenborstel toegevoegd aan de vluchtuitrusting. Tijdens de Apollomissies kwamen hier een afbreekbare tandpasta, floss en antibiotica bij. Instrumenten als tangen en tijdelijke vulmaterialen worden al sinds de vroege jaren zeventig op ruimtemissies meegenomen.

Hoe vaak ondergaan astronauten check-ups voorafgaand aan hun missie?

Als kandidaten geaccepteerd zijn, ondergaan ze jaarlijks een grondige orale controle. De astronauten worden in drie categorieën opgedeeld. Categorie-1-astronauten hebben een goede mondgezondheid en hebben gedurende de eerstvolgende twaalf maanden waarschijnlijk geen tandheelkundige zorg nodig. Categorie-II-astronauten hebben orale aandoeningen die onbehandeld niet binnen twaalf maanden tot een dentale spoedsituatie zullen leiden. Categorie-III-astronauten ten slotte hebben dentale problemen die, mits onbehandeld, waarschijnlijk tot een spoedgeval zullen leiden binnen twaalf maanden. Alle astronauten moeten minimaal een categorie-II-status hebben en alleen astronauten met een Categorie-I-status komen in aanmerking voor verblijf in het ISS.

Naast de jaarlijkse controles ondergaan astronauten 18 tot 21 maanden voorafgaand aan de lancering een voorbereidingscontrole. Tijdens die klinische en radiografische controle worden ook bitewingopnamen en panoramische röntgenfoto’s gemaakt. Alle benodigde behandeling moet 90 dagen voorafgaand aan de lancering zijn afgerond. 30 tot 90 dagen voorafgaand aan de lancering wordt een laatste controle uitgevoerd om nog niet opgemerkte pathologieën en nieuw niet-gemeld oraal letsel uit te sluiten.

Er is door NASA nog nooit een tandheelkundig noodgeval gemeld tijdens een missie. Welk probleem zou het meest waarschijnlijk zijn?
De kans is klein dat er een noodgeval in de ruimte optreedt, maar wel aanwezig. Als astronauten grote producten verplaatsen kan de logheid van massa en snelheid gezichtsletsel veroorzaken. Behalve de breuk van een element zijn andere mogelijke aandoeningen ontwrichting, het op elkaar klemmen van het gebit, tandenknarsen, gespleten tanden of de breuk van een knobbel tijdens het kauwen. Zelfs met de meest grondige mondzorgvoorbereiding is het mogelijk dat er een tandabces ontstaat door een trauma, verborgen cariës of ontstoken wortelkanaal.

Welke dentale spoedsituaties kunnen astronauten zelf afhandelen?
Aan boord van elke missie zijn twee crew medical officers (CMO’s) die getraind zijn om dentale en medische spoedbehandelingen te verrichten. De CMO’s zijn bevoegd om te behandelen met antibiotica en pijnstillers, anesthetica toe te dienen en tijdelijke dentale vullingen te plaatsen. Ook kunnen zij een kroon vervangen met tijdelijk cement, blootliggende pulpa behandelen en – als laatste redmiddel – extracties verrichten. Bij een spoedsituatie moet een CMO contact opnemen met medici van de NASA op aarde omdat de CMO’s zelf niet altijd (tand)artsen zijn. Omdat de ISS in een lage baan om de aarde vliegt, zal er bij een echte noodsituatie waarschijnlijk voor gekozen worden terug te keren naar de aarde voor een goede behandeling.

Toekomstige missies zullen astronauten naar andere planeten in het zonnestelsel brengen, zoals Mars. Welke uitdagingen kunnen deze langetermijnvluchten inhouden voor de mondgezondheid?
We weten nog niet wat de langetermijneffecten van ruimtevaart zijn op het gebit, het alveolaire bot en de parodontale gezondheid. Wel is bekend dat tijdens ruimtevluchten de minerale botdichtheid afneemt bij lichte botten. Het is echter niet duidelijk hoe dit van invloed is op het gebit en het alveolaire bot en of crewleden vatbaarder zijn voor tandbederf en parodontitis. In onderzoek naar mondgezondheid in het ruimtelab werden bij bemanningsleden verhoogde hoeveelheden cariësproducerende bacteriën als streptococcus mutans aangetroffen. Dit valt te verklaren door het vochtarme dieet van astronauten. De hoge aantallen cariësproducerende bacteriën kunnen in potentie bijdragen aan mondgezondheidsproblemen tijdens missies, vooral als een bemanningslid niet genoeg aandacht besteedt aan zijn mondhygiëne.

Noodsituaties in de ruimte vormen een uitdaging. Een missie naar Mars duurt zes tot negen maanden. Door de balans van de aarde en Mars zal een nominale missie dertig dagen of 1,5 jaar op het oppervlak van Mars plaatsvinden. Bij een noodsituatie op een uitgaande vlucht is het niet mogelijk veilig terug te keren. Er is niet genoeg brandstof om alle krachten van de lancering tegen te gaan. Alle noodgevallen moeten afgehandeld worden door de CMO’s tijdens de vlucht of op een planeet met iets meer dan een derde van de zwaartekracht op aarde.

In de ruimte heeft het gezegde “Elke actie gaat gepaard met een gelijke en tegengestelde reactie” een speciale betekenis voor de CMO en het bemanningslid dat hij behandelt. Als niet de juiste technieken worden toegepast, drijven de CMO en het bemanningslid bij het geven van een injectie uit elkaar. Stel je eens voor dat je iemand moet reanimeren zonder dat de zwaartekracht je op je plek houdt. Daarnaast wordt, omdat de ademhaling niet wordt tegengegaan door de zwaartekracht, alles wat zich losjes in de mond bevindt terug in de longen gezogen. Een ander probleem is dat de communicatie van de ruimte naar de aarde 20 tot 25 minuten vertraagd wordt. Soms kan een bemanningslid daarom pas na 45 minuten behandeld worden.

Wat voor maatregelen worden overwogen om die problemen te verhelpen?
Onlangs is voorgesteld om op verkenningsmissies instrumenten mee te nemen voor jaarlijkse mondonderzoeken en reiniging en voor de diagnose en behandeling van noodgevallen. Ook wordt overwogen een intraoraal camerasysteem mee te nemen, evenals een methode om interproximaal verval en osteoïde infecties te ontdekken met een minimum aan straling, een handinstrument op batterijen en een hoofdlicht.

Ook is er behoefte aan een restauratief materiaal dat makkelijk in gebruik is, waarvoor geen speciaal instrument nodig is om te mixen, dat fluoride vrijlaat en dat standhoudt gedurende een verkenningsmissie. Het Amerikaanse leger is bezig met onderzoek naar een dergelijk restauratief materiaal. Glasionomeer is ook een optie, maar daarvoor zou een speciale verpakking nodig zijn om gecontroleerde menging in een omgeving met microzwaartekracht mogelijk te maken.

Uiteraard gaan er ook medicijnen mee op een missie. De medicijnen moeten recent geproduceerd zijn en op een speciale manier verpakt worden om hun houdbaarheid te maximaliseren, vooral medicijnen die gevoelig zijn voor vocht en straling. Ten slotte kunnen trainingvideo’s worden meegenomen zodat de crewleden hun medische kennis op peil houden.

President Obama heeft gezegd dat in 2030 de eerste mensen naar Mars kunnen worden gestuurd. Denkt u dat die plannen realistisch zijn?

Er zijn naar mijn weten geen concrete plannen om in de nabije toekomst een bemande missie naar Mars te sturen. De recente bezuinigingen bij NASA hebben dat proces vertraagd. Er zijn wel al robots op Mars geweest, maar voordat mensen veilig naar Mars kunnen, moet nog veel onderzoek worden gedaan. NASA is wel bezig met een plan voor een drie maanden durende missie naar een asteroïde dicht bij aarde.

Als NASA u aan zou bieden om deel te nemen aan zo’n missie, zou u dan gaan?
Zeker. Al sinds jonge leeftijd ben ik gefascineerd door de schoonheid van het heelal en ik heb er altijd van gedroomd de ruimte in te gaan.