Hoe gezond zijn de eerste duizend dagen van een baby?

Overmatige consumptie van dranken en voedingsmiddelen met (veel) suiker leidt tot zowel overgewicht als cariës. Bij initiatieven om overgewicht tegen te gaan, wordt de mondgezondheid meestal niet betrokken. Die initiatieven vinden ook vaak los van elkaar plaats, wat leidt tot dubbel werk, inefficiënt gebruik van middelen en – erger nog – tegenstrijdige boodschappen, zo constateert de website van MetaHealth. Er is behoefte aan meer kennis over hoe ouders en zorgprofessionals omgaan met de gezondheid van jonge kinderen. Daarnaast stelt men de vraag hoe mondgezondheidsprofessionals in de jeugdgezondheidszorg en het overheidsbeleid de mondgezondheid bij kinderen kunnen bevorderen en overgewicht kunnen tegengaan. Het ontbreekt nu aan kennis om effectieve strategieën op te zetten en uit te voeren. Een andere vraag is waarom gezinnen met een lage sociaaleconomische positie (SEP) een veel slechtere gezondheidssituatie hebben. Dat valt niet alleen te verklaren uit een hogere suikerinname. Er lijkt sprake te zijn van een samenspel van meerdere aspecten, waaronder omgevingsfactoren, materiële, psychosociale, gedrags- en biologische factoren.

Prof. dr. Egija Zaura, die het ambitieuze project MetaHealth begon in de coronatijd, worstelde al langere tijd met deze problematiek. “Ouders onderschatten vaak het belang van een gezond gebit. Ze denken dat het wel goed komt, omdat  er na het melkgebit nog een ander gebit volgt. Maar voordat je het weet, wordt er op jonge leeftijd al permanente schade toegebracht die doorspeelt in het volwassen leven. Dat blijkt steeds weer uit omvangrijke epidemiologische studies. Overgewicht en een slechte mondgezondheid gaan vaak samen. De algemene gedachte is dat suikerinname de grootste gemene deler is. Suiker maakt je dik en veroorzaakt gaatjes. In MetaHealth worden die twee dingen met elkaar verbonden en uitgewerkt.”

We hopen de link tussen overgewicht en mondgezondheid beter te leren begrijpen.”
In de coronatijd had ze tijd om het ambitieuze project MetaHealth op te zetten en er anderen enthousiast voor te maken. Met als resultaat dat er subsidie werd verkregen en het project in 2023 van start kon gaan op zes gebieden (de zogenoemde werkpakketen, zie kader).

Cohortstudies microbioom

In het tweede werkpakket staan cohortstudies centraal waarbij onderzoek wordt gedaan naar de ontwikkeling van het microbioom (verzamelnaam voor bacteriën, schimmels, virussen en dergelijke) en de mogelijke invloed van microbioom op mondgezondheid en overgewicht. Het menselijk microbioom wordt gevormd door een samenspel van factoren, waaronder genetische achtergrond, immuunsysteem, cultuur, economie, gedrag en omgeving. Het microbioom wordt verworven en ontwikkeld in de eerste levensjaren. Er wordt aangenomen dat het een cruciale rol speelt bij onder meer het ontwikkelen van het immuunsysteem, de hormoonhuishouding en het metabolisme van het kind.

Er is steeds meer bewijs dat de zwangerschap en de eerste levensjaren van een kind – over het algemeen de eerste 1000 dagen genoemd – van het grootste belang zijn voor de gezondheid gedurende het hele leven. Middels een cohortstudie wordt daarover meer kennis verzameld. Dankzij de inzet van de GGD Amsterdam zijn er vijfhonderd gezinnen gevonden die bereid zijn mee te doen aan dit onderzoek. Ouders moeten daarvoor – na een instructie – bij hun kinderen gedurende een periode van drie jaar monsters (samples) afnemen in de mond (schraapsel van de tong en tandplak) en uit de darmen (poep). De samples moeten ze bewaren in de vriezer totdat die opgehaald worden voor onderzoek in het laboratorium. Ook bij de ouders zelf worden enkele keren samples afgenomen.

Dat is natuurlijk best een belastend onderzoek, maar het is gelukt om voldoende gezinnen te vinden. Na onderzoek in het lab kunnen de onderzoekers van MetaHealth de big data analyseren en worden die gelinkt met de sociale en culturele achtergrond van de gezinnen, die vragenlijsten over onder meer slaapritme, voeding, gezinssamenstelling en mondgezondheid hebben ingevuld. Het gaat er vooral om de werking van het microbioom in relatie tot andere variabelen in kaart te brengen.

Op dit moment is het nog te vroeg om onderzoeksresultaten te kunnen melden. Zaura is bijvoorbeeld erg nieuwsgierig naar de werking van oligosachariden in borstvoeding en babyvoedingsproducten. Oligosachariden worden over het algemeen gezien als heel belangrijk voor een gezonde ontwikkeling, onder meer voor darmmicroben. De vraag is of er op dit punt verschillen zijn tussen kinderen die opgroeien met borstvoeding of met kunstmatige voeding.

 

Buurtbezoek

Een belangrijke doelstelling van MetaHealth is gezinnen met een lage SEP te helpen met het behouden van een goede mondgezondheid en een gezond gewicht. In (gezondheids)onderzoek zijn mensen met een lage SEP (waaronder veel gezinnen met een migratieachtergrond) vaak ondervertegenwoordigd. Bij interventies wordt dan vaak ook geen rekening gehouden met de perspectieven en behoeften van deze meer kwetsbare gezinnen. Op dit moment is er een gebrek aan kennis over de methodologie voor het betrekken en empoweren van dergelijke gezinnen.

Die gezinnen doen ook bij MetaHealth te weinig mee met de cohortstudie. Deze gezinnen worden op een andere manier wel benaderd. Zaura vertelt dat de onderzoekers daarom wijken als Amsterdam Nieuw-West, Amsterdam-Noord en Amsterdam-Zuidoost ingaan, waar ze bijvoorbeeld buurthuizen bezoeken en een band opbouwen met de bewoners. “Dat kost veel tijd en geduld. De onderzoekers moeten min of meer onderdeel van die groep worden. Dan is het mogelijk om in een soort focusgroep te spreken over deze onderwerpen. Heel laagdrempelig dus. Het is dus een kwalitatief onderzoek waarin je observeert, patronen probeert te ontdekken en samen met de mensen zoekt naar mogelijke oplossingen voor hun problemen. We proberen ook te ontdekken voor welke berichtgeving, interventies en media ze openstaan.”

 

Rol mondzorgverleners

Welke rol kunnen mondzorgverleners spelen in dit onderzoek? Zaura: “We willen van praktijken horen hoe zij problemen ervaren en hoe het ze lukt om mensen adviezen te laten opvolgen. Vaak gebeurt dat namelijk niet. Goede ideeën of initiatieven nemen we graag over als die passen in ons project.” Lammerts vult aan: “Het Ivoren Kruis en NVvK zijn partners in het project. Dus daar hebben we al nauw contact mee over voorlichtingsmethodieken en preventie.”

Voor MetaHealth startte, is er onderzoek gedaan naar de kindvriendelijkheid van tandartspraktijken in Amsterdam Nieuw-West. De praktijken zijn onder meer gescreend op hoe gemakkelijk ze kinderen als patiënt aannemen en of ze die al of niet op jonge leeftijd laten komen. Slechts circa een kwart van de onderzochte praktijken werd beschouwd als kindvriendelijk en wilde worden opgenomen op de verwijskaart van kindvriendelijke tandartsen van de consultatiebureaus en ouder- en kindteams in de wijk. De lijst is gedeeld met de JGZ, consultatiebureaus en de GGD, zodat ze ouders kunnen verwijzen naar een kindvriendelijke praktijk bij hen in de buurt. In Amsterdam-Noord loopt momenteel eenzelfde onderzoek.

Zaura geeft aan dat veel kwetsbare gezinnen mondzorg mijden. Ze kunnen die niet betalen of weten niet hoe mondzorg te bereiken is. Ook weten ze meestal niet dat de meeste mondzorg voor kinderen vergoed wordt. Het idee is om meer professionals in de jeugdgezondheidszorg en sociaal werkers, die vaak een betere toegang tot die groepen hebben, te betrekken bij het verstrekken van informatie over mondgezondheid. De JGZ in Amsterdam lijkt daar zeker voor open te staan.

Bij MetaHealth wordt (in werkpakket 6) ook gekeken naar wat zorgverleners nodig hebben aan tools om hun doelgroep goed te kunnen bereiken. Ook wordt nagegaan hoe ze op een goede manier contact met elkaar kunnen houden en hoe de communicatie en de samenwerking kunnen worden verbeterd. Dit onderzoek bevindt zich nog in het beginstadium.

 

Maatschappelijke impact

“Het is misschien goed om te melden dat dit project valt onder de Nationale Wetenschapsagenda (NWA),” zegt programmamanager Sjaak Lammerts. Voor MetaHealth stroomlijnt hij de interne bestuursprocessen en is hij verantwoordelijk voor het op de juiste manier besteden van de financiering. “Bij de financiering ligt er grote nadruk op de impact van het onderzoek. Vanuit NWO wordt MetaHealth voortdurend gemonitord op datgene wat we aangeven te willen bereiken en hoe het toegepast kan worden in de maatschappij. In het kader van volksgezondheid wordt het daarom belangrijk gevonden om ook personen in een lagere sociaaleconomische positie veel beter te gaan bereiken.”

Het ambitieuze doel van MetaHealth is vermindering van overgewicht en mondziekten, met name bij kinderen die opgroeien in kwetsbare gezinnen. De sociaaleconomische ongelijkheid in gezondheid zou daardoor moeten afnemen. Dit moet ook leiden tot een beter welzijn en een hogere kwaliteit van leven voor kinderen. En op de lange termijn zou het moeten resulteren in lagere gezondheidszorgkosten gerelateerd aan mond- en stofwisselingsziekten voor kinderen en volwassenen.

Is dat doel in 2030 te bereiken? Zaura: “In 2030 zal dat nog niet zo zijn, maar op de langere termijn mogelijk wel. Ik hoop dat we in de projectperiode de kloof in gezondheidsverschillen kunnen verkleinen, in ieder geval bij mondgezondheid. En natuurlijk hoop ik dat er dan ook minder overgewicht is.” Met het onderzoek naar de werking van microbioom hopen Zaura en Lammerts dat er ook nieuwe inzichten komen die kunnen worden toegepast in nieuwe preventiestrategieën en nieuwe producten, zoals prebiotica.

 

Bierkaai

Is MetaHealth een niet erg ambitieus project in een tijd dat cariës en overgewicht bij kinderen juist lijken toe te nemen? Is dat niet vechten tegen de bierkaai? Zaura: “Toen we een paar jaar geleden startten was het project veelbelovend, want toen lag er een Nationaal Preventieakkoord en zou er zelfs suikertax geïntroduceerd worden. Dat was een mooi moment. Het was ook de tijd dat NWO het project positief heeft beoordeeld. Helaas kan ik niet zeggen dat de huidige regering dit nog steeds belangrijk vindt. Een suikertax komt er niet en misschien gaat men ook bezuinigen op preventie. Maar voor mij is het glas eerder halfvol dan halfleeg hoor. Wij zijn zichtbaar met ons project, hebben een mooie website en zijn goed van start gegaan. Monique van der Veen, een van de projectleiders, is ook al gevraagd door beleidsmakers in Den Haag om onderzoeksbevindingen te komen toelichten. Dat is precies wat we nodig hebben.”

Dat is op beleidsniveau, maar op gezondheidsgedrag gaat het toch niet goed? Zaura: “Waarom eten mensen ongezond? Niet omdat ze ongezond willen zijn, maar omdat het ongezonde aanbod in de samenleving veel groter is. Hoe armer de buurt, des te ongezonder het voedselaanbod en hoe meer snackbars er zijn. Er zijn gewoon te veel verleidelijke keuzes. In een hippe buurt heb je allerlei mooie marktjes met volkorenbrood en groenten. Dat heeft ook met beleid op wijkniveau te maken. Dan moet je zorgen dat er in armere buurten bijvoorbeeld niet meer snackbars komen en er geen reclame mag worden gemaakt voor ongezond voedsel in de buurt van scholen.”